Tarih Ansiklopedisi

• Alemdar: Savaşlarda bayrak ve sancağı taşıyan görevliye verilen ad.

• Ani Kalesi: Kars sınırları içerisinde bulunan ve Sultan Alp Arslan tarafından Bizanslılardan alınan tarihi kale. Bu fetihten sonra Sultan Alparslan ‘’Ebulfeth’’ unvanını almıştır.

• Arasta: Çarşılarda aynı tür ürünler satan dükkanların bulunduğu yer.

• Atabeylik: Selçuklularda hükümdar çocuklarını eğiten hocaların (Atabey), merkezi otoritenin zayıfladığı dönemlerde yönetimi ele geçirerek kurdukları devletletçiklere verilen ad.

• Avasım: Abbasilerde sınır güvenliğini sağlamak için kurulan şehirlere verilen ad.

• Avereos: Aristo’nun öğrettiklerini yorumlayan İbn-i Rüşt’e Avrupalıların verdiği ad. 

• Batinilik: Fatimiler tarafından Selçukluları yıpratmak için kurmuş oldukları mezhep.

• Bedesten: Üstü kapalı çarşılara verilen ad.

• Bimarhane: Türk-İslam devletlerinde hastane, şifahane, darüşşifa, darüssıha’ya verilen ad.

• Camedar: Hükümdarın elbise ve resmi kıyafetlerinin hazırlanmasından sorumlu kişiye verilen ad.

• Candar: Sarayı ve hükümdarı korumakla görevli kişi

• Celali Takvimi: Büyük Selçuklu sultanı Melikşah döneminde Ömer Hayyam başkanlığındaki bir heyet tarafından hazırlanan güneş yılı esaslı takvimdir.

• Cihat: İslamiyet’i yaymak için yapılan savaş

• Çeşnigir: Önlem amaçlı hükümdarın yemeklerini tadarak kontrol eden görevliye verilen ad.

• Çetr: Hükümdar Şemsiyesi, hükümdarlığın alametlerinden biridir.

• Çini: Süsleme sanatı

• Çinicilik (porselen süsleme sanatı)

• Darüşşifa: hastane

• Dinar: Altın para

• Dirhem: Gümüş para

• Divan: Devlet yönetimiyle ilgili meselelerin görüşüldüğü meclise verilen ad.

• Divan-ı Ali: Bugünkü anlamda ‘’hükümet’’tir. (Bakanlar Kurulu). Türk İslam Devletlerinde Vezirin başkanlığında toplanmıştır.

• Divan-ı Arız: Askeri işlerle ilgilenir, başında emir-i arz bulunurdu. 

• Divan-ı Hikmet: Hoca Ahmet Yesevi’ye ait olan bu eser, Karahanlılar döneminde yazılmış ve tasavvuf alanıyla ilgilidir. 

• Divanı İnşa: Devletin iç ve dış yazışmalarıyla ilgilenen divandır.

• Divanı İstifa: Devletin Mali işleriyle ilgilenen divandır.

• Divanı İşraf:  Mali ve idari işleri kontrol ve teftiş eden divandır Başında baş müşrif bulunur.

• Divanı Mezalim: Haksızlığa uğrayan halkın şikayetlerinin dinlendiği divandır. Yüksek Mahkemelerden biridir.

• Divanı Risalet (Tuğra): Hükümdarın iç ve dış resmi yazışmalarıyla ilgilenen divandır.

• Divanı Vekalet: Hükümdarın ve ailesinin ait mali işleriyle ilgilenen divandır. 

• Divanı Vezaret: Devletin genel işlerinden sorumlu divandır. Başkanı Vezir-i Azam’dır. 

• Ebul Feth: Abbasi halifesinin Sultan Alp Arslan'a verdiği unvan.

• Emir-i Candar: Sarayı ve hükümdarı korumakla görevli kişi

• Emir-i Çeşnigir: Sultanın yemeklerini hazırlayan ve sofra hizmetini yapan kişilerin başı

• Fakih: Medrese yöneticilerine verilen ad.

• Fresko: Yaş alçı sıva üzerine yapılan resim türü

• Gulam: ‘’Köle’’ anlamına gelen Farsça kökenli sözcük.

• Gulam-ı Saray: Selçuklular döneminde devşirme kökenli askerlerden oluşan, padişahı korumakla görevli olan ve başkentte yaşayan askerlere verilen ad. Not: Osmanlı Devletinde ise Yeniçeri ocağına denk gelen askeri birliktir.

• Hacip: Türk İslam Devletlerinde, Bilge kişiler için kullanılan bir unvandır. Hacip, Hükümdar ile Vezirden sonra en yetkili kişidir. 

• Hansalar (aşçı başı): Saray mutfağı ve hükümdarın sofrasıyla ilgilenen görevliye verilen ad.

• Hasan Sabbah: Alamut Kalesinde ‘’Haşhaşi Tarikatını’’ kuran Hasan Sabah, yaşadığı dönemin en etkili kişilerinden biridir.

• Hassa Ordusu:  Selçuklularda Hükümdara bağlı ve hükümdarı korumakla görevli ve başkente ikamet eden orduya verilen ad. (Osmanlı Devletindeki karşılığı ise Kapıkulu Ocağıdır.)

• Hat Sanatı: Arap harfleriyle güzel yazı yazma sanatı. 

• Hicaz Bölgesi: Mekke, Medine ve Taif şehirlerinin bulunduğu bölgeye verilen ad.

• İkta Sistemi: Selçuklularda, devlete ait topraklardan alınan vergilerin, devlet memurlarına maaşlarına karşılık olarak verilmesiyle ortaya çıkan toprağa dayalı sisteme verilen ad. Osmanlılarda Tımar Sistemi adıyla uygulanmıştır. Vergileri toplayan kişiye Tımarlı sipahi adı verilir. Örnek: Toprağa dayalı bu sistemde, devletten maaş alan bir memur ve devlete ait topraklardan toplanması gerek vergiler vardır. Devlet, memuruna maaş ödemek yerine ve taşradaki vergileri toplama görevi verecektir. Memur, devletten maaş almak yerine taşradaki, devlete ait toprakların vergilerini toplayacak ve maaşını bu gelirden karşılayacaktır. Not: İkta Sitemi ilk kez Hz. Ömer döneminde uygulanmıştır

• İmarethane: Aşevi. Yoksul ve evsizler için ücretsiz yemek yapan ve dağıtan hayır kurumu.

• İsfahan: İbn-i Batuta’nın Dünyanın yarısı olarak adlandırıp, ‘’sinekleri altın, otları safran ve taşları cevher’’ dediği şehirdir.

• Kadı leşker: Büyük Selçuklularda Askeri davalara bakan kişiye verilen ad.

• Kadı: Şerri Mahkemelere başkanlık eden ve adaletten sorumlu olan devlet görevlisine verilen ad. 

• Kudüs Fatihi: Kudüs’ü Haçlılardan alan ünlü komutan Selahaddin Eyyubi’ye verilen ad.

• Kut Anlayışı : İslamiyet öncesi Türk Devletlerinde, devleti yönetme yetkisinin Gök Tanrı tarafından hükümdara verildiğine inanılan anlayışa verilen ad. Devleti yönetme yetkisi babadan oğla kan bağı yoluyla geçmektedir. Olumsuz yanı: Bütün hanedan üyelerinin devleti yönetme hakkının olması, taht kavgalarına ve devletin zayıflamasına neden olmuştur. Olumlu yanı: Yönetme yetkisinin Göktanrı tarafından verildiğine inanılması, hanedan üyelerine saygıyı ve bağlılığı artırmıştır.

• Kutadgu Bilig: ‘’Mutluluk veren Bilgi’’ anlamına gelir. Siyasetname türünde olan bu eser, Yusuf Has Hacip tarafından Karahanlılar zamanında Uygur alfabesiyle yazılmıştır.

• Külliye: Merkezde cami, cami çevresinde imaret, kütüphane, medrese ve hamam gibi yapıların bulunduğu alana verilen ad.

• Kümbet: Önemli kişiler için yaptırılan Anıt mezarlara verilen ad. ilk kez Selçuklu döneminde ortaya çıkmıştır.

• Maristan: Hastane ve eczane. Mısırda hüküm süren Tolunoğullarında ilk kez görülmüştür.

• Medrese: Akli (Pozitif) ve Nakli (Dini) bilimlerin okutulduğu bu okullarda Ortaöğretim (lise) ve Yükseköğretim (Üniversite) düzeyinde eğitim verilmiştir.

• Mevali: ‘’Köle’’ anlamına gelir. Arap olmayan Müslümanlara karşı Emevilerin izlediği ırkçı politikaya da Mevali adı verilirdi.

• Mihmandar: Misafirleri ağırlayan ve rehberlik eden görevliye verilen ad.

• Minyatür (Kitap resimciliği)gölge-ışık-derinlik yok

• Muallim Sani: ‘’İkinci öğretmen’’ anlamına gelmektedir. Farabi’ye verilen unvandır.

• Muid: Medreselerde Müderris asistanı. Üniversitelerde Öğretim görevlilerinin asistanları örnek olarak verilebilir.

• Müderris: Medrese öğretmeni. Öğretim görevlisi.

• Nizamiye Medresesi: Büyük Selçuklular zamanında Vezir Nizamülmülk’ün girişimleriyle Bağdat’ta inşa edilen eğitim kurumu.

• Örfi hukuk: Kaynağı Töre olan hukuk kurallarına verilen ad. Örfi davalara, Emridad bakar.

• Ribat: Karahanlılar zamanında ilk kez kullanılan ve kervansaraylar ilk hali olan yapı.

• Samarra: Abbasiler zamanında Türkler için kurulan şehirlere verilen isim

• Semerkand: şehirlerin şahı olarak adlandırılan şehir’dir.

• Siyasetname: Selçuklu veziri Nizamülmülk tarafından devlet yönetimiyle ilgili yazılan eser. 

• Softa: ortaöğretim düzeyindeki medrese öğrencilerine verilen ad.

• Şehname: İranlı şair Firdevsi’ye ait eser. Firdevsi bu eseri Gazneli Mahmut’a sunmuştur.

• Şerri hukuk: Din kurallarına göre hazırlanan hukuk kurallarına verilen ad. Şerri davalara, kadılar bakar.

• Tabhane: Misafirhane.

• Tac Mahal: Babür hükümdarı Şah Cihan’ın ölen eşi için yaptırdığı mimari eser.

• Tekke: Dini aktivitelerin yapıldığı yer.

• Tezhip (Altınlama): Kitap Süsleme sanatı. El yazması kitap ve levhaların altın tozuyla süslenmesidir

• Tiraz: Abbasi halifelerinin hükümdarlara gönderdikleri elbise

• Türbe: Köşeli gövdenin üstü kubbe biçiminde örtülü anıt mezar

• Vezir-i azam: Devlet yönetiminde hükümdardan sonra ki en yetkili kişiye verilen ad.