Tarih Ansiklopedisi

KADİM DÜNYA’DA İNSAN

Tarih, Yazının icadından önceki dönem ile Yazının icadından sonraki dönem olmak üzere 2 döneme ayrılır. Yazının icadından önceki döneme Tarih Öncesi Dönem, Yazının icadından sonraki döneme Tarihi Dönem adı verilmektedir. Yazı, Sümerliler tarafından MÖ. 3200’lerde icat edilmiştir. Sümerlilerin icat ettiği bu yazı çeşidine Çivi yazısı adı verilmektedir.

A-       Tarih Öncesi Çağlar (Eski Çağlar):  İlk insandan başlayıp, yazının Sümerliler tarafından icat edildiği MÖ.3200’e kadar geçen zaman dilimine verilen addır.  Taş ve Maden devri olmak üzere 2’ye ayrılır. Devirler isimlerini Kullanılan araç-gereçlerden almıştır.

a-        Taş  Devri :  Kabataş (Paleolitik), Yontma taş (Mezolitik) ve Cilalı taş (Neolitik) olmak üzere 3 döneme ayrılır.

·           Taş devrinin ilk dönemlerinde insanlar mağaralarda yaşamışlar ve temel geçim kaynakları avcılık, toplayıcılıktır.

·           Taş devrinin ortalarında ateş bulundu.

·           Taş devrinin sonlarında Cilalı taş devrinde, tarım hayatı başlamış, insanlar tüketicilikten üreticiliğe geçmişlerdir. Hayvanlar evcilleştirilmeye başlanmış ve ilk yerleşim yerleri kurulmaya başlandı.

·           Diyarbakır Çayönü tarihte bilinen ilk köy yerleşim yeridir. Konya Çatalhöyük ise tarihte bilinen ilk şehir yerleşim yeridir.

b-        Maden Devri: Bakır, Tunç ve Demir olmak üzere 3 döneme ayrılır.

·           Dönemin başlarında Dini inançlar ortaya çıktı; dönemin sonlarına doğru şehir devletleri kuruldu.  Mısırlılar (Nom), Sümerliler (Site), Yunanlılar (Polis)

·           Dönemin sonlarında yazı bulunmuştur. (Sümerler  tarafından çivi yazısı icat edildi)

B-       Tarihi Çağlar: İlkçağ, Ortaçağ, Yeniçağ ve Yakınçağ olmak üzere 4 döneme ayrılır.

·           İlkçağ (MÖ. 3200- MS. 375): Bu çağ, Yazının icadıyla başlayıp, Kavimler göçüyle son ermiştir. Bu çağda: İmparatorluklar ortaya çıktı. En güçlü devlet Roma imparatorluğudur. Sosyal sınıflaşmalar ortaya çıktı. ilk medeniyetler ortaya çıktı.

·           Ortaçağ(375-1453): Bu çağ, Kavimler göçüyle başlayıp, İstanbul’un fethiyle sona ermiştir. Bu çağda: Feodalite (derebeylik) rejimi ortaya çıktı. Skolâstik düşünce Avrupa’ya hâkim olmaya başladı. Katolik kilisesi güçlendi. Batı Roma İmparatorluğu yıkıldı. (476)

·           Yeniçağ (1453-1789): Bu çağ, İstanbul’un fethiyle başlayıp, Fransız İhtilalıyla sona ermiştir.  Bu çağda:  Feodalite zayıfladı, Mutlak krallıklar ortaya çıktı. Coğrafi keşifler yapıldı.(burjuva sınıfı ortaya çıktı) Rönesans ve Reform hareketleri yaşandı. Kilise eski gücünü kaybetti, pozitif bilimler güçlendi.

·           Yakınçağ (1453- ? ): Bu çağ, Fransız ihtilalıyla başlayıp, günümüze kadar devam etmiştir. Milliyet bilinci güçlendi. Krallıklar zayıfladı, halkın yönetimi güçlendi. Meşruti monarşiler güçlendi. Sanayi devrimi gerçekleşti. (1750-1830) Fabrikalar kuruldu, sömürgecilik yarışı

KÜLTÜR VE MEDENİYET

Kültür: Bir millete ait olan maddi ve manevi değerlerdir. Kültür Bir toplumun kimliğini oluşturur ve diğer toplumlardan ayıran özelliklerdir.

·           Maddi(araç-gereçler, giyim-kuşam, yemekler)

·           Manevi(örf-adetler, gelenek- görenekler, töre, inançlar, davranışlar)

Medeniyet: Belirli bir insan topluluğunun belirli bir coğrafyada, belirli bir zaman içinde ürettiği maddi ve manevi değerler bütününe denir.

Uygarlık: Binlerce yıldır gelişen medeniyetlerin bir araya gelmesiyle oluşan insanoğlunun genel mirası olarak tanımlanabilir.(ismini yerleşik hayata geçen Uygurlardan almış olan uygarlık kavramı medeniyeti de içine alır)

Eskiçağ’da Anadolu’daki Yerleşim Yerleri

·           Karain mağaraları (Antalya )

·           Beldibi mağaraları (Antalya )

·           Çayönü (Diyarbakır )

·           Çatalhöyük (Konya )

·           Hacılar (Burdur )

·           Truva (Çanakkale )

·           Alişar (Yozgat )

·           Alacahöyük (Çorum )

Orta Asya’daki kültür bölgeleri

·           Anav kültürü

·           Kelteminar Kültürü

·           Afanesyova Kültürü

·           Andronova Kültürü

·           Karasuk Kültürü

·           İskit (saka) Kültürü

Anadolu’daki bazı Yer ve Bölge isimleri

·           Kapadokya (Kayseri-Nevşehir)

·           İyonya (İzmir-Aydın)

·           Frigya (Kütahya )

·           Pamfilya (Antalya )

·           Dardanya: (Çanakkale )

·           Lidya (Manisa)

·           Likonya (Konya )

İlkçağ Medeniyetlerinin Dünya Kültür ve Uygarlığına katkıları:

1-        Çin Medeniyeti:

·           Çin Medeniyeti, en köklü geçmişe sahip olan ilkçağ medeniyetlerinden biridir.

·           Kâğıt, matbaa, pusula, barut ve mürekkebi icat etmişlerdir.

·           Dokumacılık ve porselen yapımında ilerlemişlerdir.

·           ipek böcekçiliğinde ilerlemiş olan Çinliler, İpek kumaşı imal etmişlerdir.

·           Çin’den başlayıp, Avrupa’ya kadar giden ipek ticaret yolunun hakimiyeti için Hunlarla mücadele etmişlerdir.

·           Hunlardan korunmak için, dünyanın 7 harikasından biri olarak görülen Çin seddini inşa etmişlerdir.

2-        Mezopotamya medeniyeti : Fırat ve Dicle nehirleri arasında kalan bölgeye Mezopotamya adı verilmektedir. Suriye, Türkiye ve İran’ın bir kısmını, Irak’ın tamamını içine alan bölgedir. İlkçağ’da bu bölgede, Sümerler, Babiller, Asurlar, Elamlar ve Akadlar gibi medeniyetler varlıklarını sürdürmüşlerdir.

a-        Sümerliler:

·           Çivi yazısı icat edilmişlerdir. (Tarihi devirler başladı)

·           ilk yazılı kanunlar hazırlanmıştır (Urgakina kanunları )

·           Çemberi 360 dereceye bölmüşler ve çarpma-bölme cetvelleri hazırlamışlar.

·           Ay ve güneş tutulmasını hesaplayan Sümerler, ay takvimini bulmuşlardır.(1 yıl =360 gün).

·           Burçları bulmuşlar, bir yılı 12 aya bölmüşler

·           Buğday ve arpa tarımını ilk kez Sümerler yapmışlardır. Su kanalları açmışlardır.

·           Yaratılış, Gılgamış ve Tufan Destanları, Sümerlere ait en önemli edebi eserlerdir.

·           Önemli şehir devletleri: Ur, Uruk, Kiş ve Lagaş

b-        Babiller:

·           Babiller zamanında Kanunlar sistemli bir hale getirildi.

·           Babillere ait Hammurabi kanunları, kısasa kısas’a dayalı ve sert ceza kanunlarından oluşmaktaydı.

·           Babil kulesi ve Babil asma bahçeleri en önemli eserleridir.

c-         Akadlar:

·           Tarihte bilinen ilk imparatorluğunu Akadlar kurmuşlardır.

·           Tarihte bilinen ilk düzenli orduyu kurmuşlardır.

d-        Elamlılar:

·           Merkezi sus şehri olan Mezopotamya medeniyetidir.

e-        Asurlular:

·           Ticaretle uğraşmışlar, koloniler kurmuşlar

·           Yazıyı Anadolu’ya taşıyan devlettir

Bereketli Hilal : Münbit Hilal. Günümüzde Mısır, Filistin, Lübnan, Suriye ve Mezopotamya topraklarını kapsayan bölgeye verilen addır. Medeniyetlerin gelişiminde önemli bir yeri olan buğday, arpa gibi çeşitli ürünlerin ilk ekildikleri bölgedir. Kışları yağmurlu, yazları ise kurak geçen ve Akdeniz ikliminin yaşandığı bu bölge için, ilk kez ABD'li doğubilimci ve arkeolog James Henry Breasted Bereketli Hilal adını kullanmıştır.

Mezopotamya Uygarlıklarıyla ilgili Bilinmesi gereken kavramlar

Patesi(Ensi): Sümerlerde rahip-krallara verilen ad

Ziggurat: Sümerlere ait çok katlı tapınaklara verilen ad

Karum: Asurlarda Pazar yerlerine verilen ad

Site: Sümerlerde şehir devletlerine verilen ad.

Mezopotamya : Fırat ve Dicle nehirleri arasında kalan bölgeye verilen ad.

3-        Mısır Medeniyeti:

·           Tarihte bilinen ilk yazılı antlaşma olan Kadeş Antlaşması, MÖ. 1280’de Mısırlılar ile Hititler arasında imzalandı.

·           Ahiret inancının bir gereği olarak, Ölüler mumyalanmış ve ölüler özel eşyalarıyla birlikte gömülmüşlerdir.

·           Tıp, eczacılık ve geometri alanında gelişmişler ve pi sayısını bulmuşlardır

·           Mısır’ın etrafının deniz ve çöllerle çevrili olması sebebiyle diğer medeniyetlerle etkileşime girilmemiş,  özgün bir medeniyet ortaya çıkmıştır.

·           Nil nehrinin taşma zamanını hesaplamak için 365 günden oluşan güneş takvimini icat etmişler

·           Amon Ra tapınağı önemli mimari eserlerindendir

·           Hiyeroglif yazısını kullanmışlar (resim yazısı)

·           Keops Piramidi Mısır Medeniyetinden günümüze kadar bozulmadan ulaşmış tek tarihi eserdir.

Mısır Uygarlığıyla ilgili bilinmesi gereken kavramlar

Nom: şehir devletlerine verilen ad.

Firavun: Tanrı krallara verilen ad

Piramit: firavunların hayattayken kendileri için yaptırmış oldukları mezarlara verilen ad. En ünlü piramitler Keops- Kefren- Mikerinos

Mastaba : halk mezarlarına verilen ad

Papirüs : Papirüs adı verilen bitkinin liflerinden yapılan kağıt çeşidine verilen ad.

4-        Hint Medeniyeti:

·           İndus ve Ganj nehirlerinin oluşturduğu havzada ortaya çıkmış bir medeniyettir.

·           Mesleki sınıflaşmaya dayalı olan Kast sistemi uzun süre Hindistan coğrafyasında varlığını sürdürmüştür.

·           Kast Sistemi: Babadan oğla geçen bir meslek gruplaşmasıdır. Herkes babasının mesleğini devam ettirmek zorundadır. Başka bir kastla akrabalık kurulamaz ve evlilik yapılamaz. (brahmanlar(din adamları), soylular, askerler, tüccarlar, çiftçiler, zanaatkârlar, işçiler)

Hint Uygarlığıyla ilgili bilinmesi gereken kavramlar

Parya: Kast sisteminin dışında kalan kölelere verilen ad.

Ganj nehri: Hindistan’da  kutsal sayılan bir nehirdir. Budizm inancından kaynaklı olarak, Hindular yaktıkları ölülerinin küllerinin bu nehre döker ve yıllın belli dönemlerinde güneylarından arınmak amacıyla bu nehirde yıkanırlar.

5-        Persler (İranlılar)

·           İran’da varlığını sürdürmüş önemli imparatorluklarından biridir.

·           İlk posta teşkilatını kurmuşlar

·           Devlet toprakları, Satraplık adı verilen eyaletlere bölünmüş ve Satrap adı verilen Valiler tarafından yönetilmiştir.

·           Zerdüşt dinine inanmışlardır

·           Medler, Persler, Büyük İskender imparatorluğu sırasıyla İran coğrafyasına hâkim olan ilk çağ medeniyetleridir.

Pers Medeniyetiyle ilgili bilinmesi gereken kavramlar

Kral ticaret yolu: Anadolu’da Lidya topraklarından başlayıp, İran’a kadar uzanan tarihi bir ticaret yoludur.

Satraplık : Eyalet anlamına gelir.

Şah Gözü ile Şah kulağı ise valileri denetleyen müfettişlerdir.

6-        Akdeniz Medeniyetleri: İlkçağ’da Filistin ile İsrail topraklarında kurulmuş olan medeniyetlerdir. İbranilerden ve Fenikelilerden oluşmaktadır.

A-       Fenikeliler:

·           Coğrafi şartlar sebebiyle tarım yapamamışlar ve deniz ticaretiyle uğraşmışlar, koloniler kurmuşlardır.

·           Şehir devletleri şeklinde yönetilmişler

·           Hiyeroglif yazısını geliştirerek Fenike alfabesini hazırlamışlar

·           Cam sanatında ileri gitmişler

·           En önemli kolonileri, Tunus’taki Kartaca kolonisidir.

B-        İbraniler:

·           Hz. Musa’nın dinine inandıkları için Musevi adını almışlar

·           İlk tek tanrılı din olan Museviliği kabul etmişlerdir.(semavi din)

·           En önemli eserleri Süleyman mabedidir

·           Romalılar döneminde çıkardıkları isyan sonrası, Museviler dünyanın farklı bölgelerine göç ettirilmişlerdir ve 1948’de Filistin topraklarında tekrar devletlerini kurmuşlardır (İsrail Devleti)

Doğu Akdeniz Uygarlıklarıyla ilgili bilinmesi gereken kavramlar

Koloni : Bir devletin kendi sınırları dışındaki bir toprağı yurt edinmesidir (nüfusa yer bulmak, tarım yapabilmek ve ticaret merkezi olarak kullanmak)

Semavi Din: peygamberi ve kutsal kitabı olan Tek tanrılı hak dinlere verilen ad.

7-        Anadolu Medeniyetleri

a-        Hititler:

·           Anadolu kurulmuş en bilindik medeniyettir.

·           Başkenti, Çorum il sınırları içerisinde bulunan Hattuşaş’tır(Boğazköy), Mısırlılarla tarihte bilinen ilk yazılı antlaşma olan  Kadeş Antlaşmasını MÖ. 1280’de imzalamışlardır.

·           Tarihin bilinen ilk Medeni Kanunu bu medeniyet döneminde hazırlandı.

·           Asurlular dan öğrendikleri Çivi ile Mısırlılardan öğrendikleri hiyeroglif yazısını bir arada  kullanmışlardır.

·           Güneş kursu, Hititlerin sembolü olarak kabul edilmektedir.

·           Yazılıkaya ile İvriz  kabartmaları, Hititler döneminden kalma eserlerdir.

b-        Frigyalılar:

·           Ankara’nın Polatlı  ilçe sınırları içerisinde bulunan Gordion merkezli kurulmuş bir Anadolu medeniyetidir. Tarımla uğraşmışlar ve tarım ile hayvancılığı korumak amacıyla saban kırmak ve öküz öldürmek idamla cezalandırılmıştır.

·           Tapates adı  verilen kilimleri bulunur,

·           Megaron adı verilen mimari yapısıyla tanınan,

·           Tümülüs adı verilen mezarlarıyla ünlü bir Anadolu medeniyetidir.

c-         Lidyalılar:

·           Ege Bölgesinde, Manisa çevresinde Sard merkezli kurulan bir devlettir.

·           Manisa’dan İran’a kadar uzanan kral ticaret yolunu yapmışlardır.

·           Tarihe en önemli katkıları parayı bulmalarıdır.

·           Temel geçim kaynağı ticarettir, ordu paralı askerlerden oluşur.

d-        İyonlar

·           Yunanistan’dan gelen Akalar tarafından İzmir merkezli kuruldu.

·           En önemli şehirleri Milet, Efes, Bergama ve Foça’dır

·           Şehir devletleri şeklinde örgütlenmişlerdir,(siyasi birlik yoktur.)

·           Temel geçim kaynakları deniz ticaretidir ve başka ülkelerde koloniler kurmuşlardır.

·           Ticaretle zenginleşen İyonlarda, Özgür düşünce ve felsefe gelişmiştir.

·           Önemli bilim adamları: Thales,  Pisagor (matematik),  Diyojen (felsefe), Hipokrat (tıp),  Heredot (tarihçi)

·           En meşhur yazarı, Homeros’tur. Eserleri; ilyada ve Odyseia’dır.

·           iyonlara ait en önemli mimari eser: Artemis tapınağıdır (Efes)

·           Persler tarafından yıkılmışlardır.

e-        Urartular:

·           Van çevresinde, Tuşpa merkezli kuruldu.

·           Maden işlemeciliğinde, tarımda ve mimaride ilerlemişler

·           Ahret inancı vardır (mezarlarını oda biçiminde yapmışlar)

·           Eserleri: Van kalesi, Önemli yerleşim yerleri: Çavuştepe,  Altıntepe(Erzincan)

·           Medler tarafından yıkılmışlardır.

Anadolu Uygarlıklarıyla ilgili bilinmesi gereken kavramlar

Tabarna: krallara verilen ad,

Tavananna: kraliçelere verilen ad

Pankuş meclisi: Hititlerde, hükümdara danışmalık yapan meclise verilen ad. son söz hükümdardadır.

Anallar(yıllıklar) : ilk objektif tarih yazıcılığı

Midas : Frigyalıların en meşhur krallarıdır.

Kybele (Kibele): Frigyalılarda bereket Tanrıçasına verilen ad.

Kolonicilik(Yeni Yurt): Bir devletin kendi toprakları dışında ele geçirdiği ve yönettiği topraklara verilen ad.

8-        Ege uygarlıkları:

·           Girit, Miken ve Yunan uygarlığından oluşur.

·           Deniz ticaretiyle geçimlerinin sağlayan Ege medeniyetleri; Mısır, Kıbrıs ve Suriye ile ticari ilişkileri geliştirmişlerdir.

·           Polis adı verilen Şehir devletleri şeklinde örgütlenmişler. Siyasi birlik yoktur.

·           Çok tanrılı dine inanmışlardır, Tanrılarını ölümsüz insan şeklinde düşünmüşlerdir.

·           Tarihte bilinen ilk demokrasi örnekleri ege medeniyetlerinde görülmektedir.

·           Tanrıları için 4 yılda bir olimpiyatlar düzenlemişlerdir (şehir devletleri arasında kültür birliğini sağlamıştır)

·           Yunan- Truvalılar arasında Truva savaşları yaşanmıştır.

·           Büyük İskender İmparatorluğunun hâkimiyetine girmişlerdir.

·           Eserleri: Knossos Sarayı, Hadrian Tapınağı

9-        Roma Medeniyeti:

·           Bugünkü İtalya’da kurulmuştur.

·           Roma siyasi tarihi, krallık, cumhuriyet ve İmparatorluk dönemleri olmak üzere 3 dönemden oluşur

·           Romalılar, Particiler, Plebler  ve köleler olmak üzere sınıflara ayrılmışlardır

·           Pön savaşları: Romalılar ile Kartacalılar (Tunus) arasında 100 yıldan fazla süren savaşlardır. Romalıların zaferiyle sonuçlanmış (Kartacalı Hannibal)

·           Milano fermanı (303): Hıristiyanlık serbest bırakıldı ve sonrasında devletin resmi dini oldu.

·           Kavimler göçüyle (375), zayıflayan devlet; 395 tarihinde 2’ye ayrıldı. (Doğu Roma ’Bizans’ - Batı Roma ‘İtalya’)

·           12 levha kanunları: particiler (soylu) ile plepler (halk) arasındaki mücadeleye son vermek için çıkarılmıştır ve bugün ki Avrupa hukukunun temelini oluşturur.

·           Fenike alfabesini geliştirerek ve Latin alfabesini hazırladılar

·           Mısırlıların kullandığı güneş takvimini geliştirerek Miladi takvimi hazırladılar

·           Tarihe geçmiş en önemli hükümdarı jül sezardır.

Roma Uygarlığıyla ilgili bilinmesi gereken kavramlar

·           Particiler: Yönetici zümre, en üst halk sınıfı,

·           Plepler: Orta halk sınıfı

·           Senato: krala devlet işlerinde yardımcı olan kurum

·           Dragon kanunları (yunan): soyluları koruyan ve alt tabakalara ağır cezalar veren kanunlardır.

·           Solon kanunları:: Dragon kanunlarına göre biraz daha ılımlı ve köylü borçlarını affetmiştir. (12 levha kanunlarının temelini oluşturmuştur.)

·           Polis: yunan şehir devletlerine verilen isim

10-     Büyük İskender imparatorluğu (Helen Uygarlığı)

·           Büyük İskender tarafından, Makedonya merkezli kurulmuş bir imparatorluktur.

·           Büyük İskender Balkanlar, Yunanistan, Anadolu, Irak, Suriye, İran coğrafyalarına hâkim olmuştur.

·           Bu döneminde Doğu (İran) ve Batı (Yunan) uygarlıklarının kaynaştırılmasıyla ortak bir medeniyet ortaya çıkmış ve bu medeniyete Helenizm adı verilmiştir. MÖ. 330 ve MÖ. 30 yılları arasındaki 300 yıllık döneme Helenizm dönemi denir.

·           Bergama, Antakya ve İskenderiye gibi yerleşim yerleri, Büyük İskender İmparatorluğu döneminde önemli kültür merkezleri haline gelmişlerdir.

·           Derinin gerdirilmesiyle, Parşömen adı verilen kâğıt icat edilmiştir.

·           Büyük İskender İmparatorluğundan kalma en önemli eserler: İskenderiye feneri, Zeus heykeli’dir.